خاطرات ما و یک طرح نا تمام

 میدان انقلاب یکی از پر رفت و آمدترین میدان‌های پایتخت محسوب می‌شود. این نقطه مرکزی شهربه دلیل قرار گرفتن در کانون خطوط وسایل حمل‌ونقل عمومی، وجود راسته اصلی فروش کتاب، تمرکز مجموعه‌های اداری رسمی و غیر‌رسمی و وجود جاذبه‌هایی مانند سینماها و کافه‌ها هر روز پذیرای تعداد بی‌شماری از شهروندان است. موقعیت جغرافیایی میدان انقلاب و سهولت دسترسی از طریق آن به نقاط مختلف شهر باعث شده این میدان به‌عنوان نخستین انتخاب شهروندان در بسیاری از‌‌‌ ترددهای درون‌شهری مطرح باشد. علاوه بر این، این میدان برای اهالی تهران همیشه تداعی‌کننده یک حس نوستالژیک هم است؛ میدان انقلاب یادآور خاطرات مبارزات انقلاب اسلامی در سال1357 و حضور پرشور مردم در متن این مبارزات است. به دلیل تمام آنچه گفته شد موضوعات مرتبط با میدان انقلاب همواره مورد توجه افکار عمومی بوده و هست. درست به همین دلیل آن بنر و حصاری که سال‌ها برای ساخت و نصب نماد جدید میدان دورتادور آن کشیده شده بود، باعث تحریک کنجکاوی شهروندان تهرانی و حتی مهمانان شهرستانی دائمی این محدوده می‌شد؛ دیواری که عمر طولانی‌اش دیگر ملال‌انگیز شده بود اما شهروندان با این امید که پشت این دیوار اتفاق خوبی در جریان است و به‌زودی شاهد چهره‌ای جدید و جذاب از میدان خاطره‌انگیز شهر خواهند بود با آن کنار می‌آمدند. چند ماه پیش و قبل از روی کار آمدن مدیریت جدید شهری انتظار طولانی 10ساله به پایان رسید و یک نماد جدید به جای نماد حجمی سابق در وسط میدان نصب شد. به این بهانه به سراغ افراد مؤثر در این رویداد و نیز شهروندان رفته‌ایم تا از خوب و بد نماد جدید بپرسیم.

مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران:
نماد جدید برای میدان انقلاب آرامش بخش است
«عیسی علیزاده» مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران در میان انتقاداتی که به نماد جدید میدان انقلاب وارد شده است تمام قد پشت آن ایستاده و ضمن دفاع از این طرح می‌گوید: «طرح جدید نماد میدان انقلاب برگرفته از معیارهای هنر و معماری ایرانی و اسلامی است.» او از تاریخچه عریض و طویل فراخوان‌هایی که برای طراحی نماد میدان انقلاب طی سال‌های گذشته منتشر شده و مخالفت‌های صورت گرفته با طرح‌های منتخب اجرا شده توسط هنرمندان می‌افزاید: «با توجه به جایگاه میدان انقلاب در شهر تهران و پیگیری‌های مداوم مردم نسبت به تعیین تکلیف این طرح، براساس همفکری با شورای هنری شهرداری تهران تصمیم بر آن شد که فضای میدان را مطابق با معماری اسلامی و ایرانی طراحی کنیم؛ ‌کاری که ضرورت نصب المان یا مجسمه را هم در وسط آن بسیار کمرنگ کرد.»

22آبنما روی یک گنبد فیروزه‌ای
نماد نصب شده در وسط میدان انقلاب، طرحی ساده به نظر می‌آید اما مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران معتقد است که این طرح حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. علیزاده در تشریح ویژگی‌های این نماد می‌گوید: «نتیجه همفکری‌ها با شورای هنری این بود که یک گنبد فیروزه‌ای که نشان از یک نماد اسلامی دارد همراه با 22 آبنما به نشانه 22 بهمن سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران در میانه میدان اجرا شود.» او با بیان اینکه این تصمیم حاصل ساعت‌ها کار کارشناسی بوده نه اجبار ناشی از نداشتن طرح، می‌افزاید: «درست است مردم سال‌ها به المان قدیمی و حجیم میدان که یادآور سال‌های حماسه و دفاع بود خوگرفته بودند اما نماد جدید هم حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.»

فیروزه‌ای، لاجوردی و اخرایی برای آرام سازی
به گفته علیزاده سازه جدید اجرا شده در وسط میدان انقلاب با 3رنگ فیروزه‌ای، لاجوردی و اخرایی به‌عنوان 3رنگ آرامش بخش در معماری اسلامی به خوبی به اهداف اصلی سازمان زیباسازی که همان آرام‌سازی و تلطیف میدان بوده جامه عمل پوشانده است: «در سال گذشته کوشیدیم با حذف زوائد بصری در میدان انقلاب، این فضا را به یکی از فضاهای آرام برای‌‌‌ تردد شهروندان تبدیل کنیم. در طراحی نماد میدان نیز با همین نگاه تلاش کردیم سازه وسط میدان را با بهره‌گیری از رنگ‌های اسلامی و ایرانی تبدیل به یک المان شهری زیبا کنیم.» به اعتقاد او اضافه کردن هر المان به این نماد، آرامش میدان انقلاب را به هم می‌زند. او معتقد است که فضای گنبدی شکل موجود تداعی‌کننده گنبد مساجد است و توانسته مولود یک المان شهری اسلامی و ایرانی باشد.

مردم چه می‌گویند؟
این روزها دیگر خبری از سازه‌های فلزی و بنرهای تبلیغاتی و فرهنگی روی آن دورتادور میدان انقلاب نیست. حالا یک گنبد فیروزه‌ای در وسط میدان خودنمایی می‌کند. اما به نظر می‌رسد ماجراهای نماد میدان انقلاب یک قصه بی‌پایان است. چون زمزمه‌های شهروندان حاکی از این است که این طرح هم نتوانسته رضایت آنان را برآورده کند. به میان مردم رفتیم و نظرشان را درباره این نماد جدید جویا شدیم.

نامش را «میدان گنبد» بگذاریم
«محمد خانجانی» دانشجوی رشته معماری دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است که نماد جدید میدان انقلاب هیچ معنا و مفهومی را در میانه میدان منتقل نمی‌کند. او از بی‌هویتی این نماد گلایه‌مند است و می‌گوید: «برای من که عضوی از نسل جدید انقلاب هستم این نماد هیچ تصویری از انقلاب را زنده نمی‌کند. شاید بهتر بود نامش را میدان گنبد می‌گذاشتیم تا انقلاب.‌»

میدان انقلاب دیگر حرفی برای گفتن ندارد
«رحیم سلماسی» یکی از کاسبان میدان انقلاب هم با نماد جدید ارتباط برقرار نکرده است. او می‌گوید: «مردم بعد از سال‌ها چشم‌انتظاری توقع داشتند یک نماد زیبا و در خور شأن میدان انقلاب را اینجا ببینند اما نماد جدید هیچ سنخیتی با نام و هویت این میدان ندارد. از هر زاویه که به آن نگاه می‌کنی نه جلوه و زیبایی به میدان بخشیده و نه معنا و مفهومی دارد.» دل آقا رحیم هنوز پیش نماد قدیمی میدان است: «نخستین نماد میدان خیلی بهتر بود. حداقل هر رهگذری در نگاه نخست می‌توانست به ارتباط نام میدان و نماد آن پی ببرد اما امروز با این نماد، میدان انقلاب حرفی برای گفتن ندارد.»

میدان تاریخی شهر با خلاقیت جوانان زیباتر می‌شد
«اشکان محصل» دانشجوی رشته هنرهای تجسمی معتقد است که اگر سازمان زیباسازی شهرداری تهران کمی هنر و خلاقیت جوانان را باور می‌کرد امروز شاهد نماد زیباتری در میدان انقلاب بودیم. او می‌گوید: «میدان انقلاب فقط یک نام نیست بلکه برگی از تاریخ این شهر است؛ صفحه‌ای که من به‌عنوان یک جوان وقتی در دلش قرار می‌گیرم باید از آن درس بگیرم و این درس را فقط یک نماد می‌تواند با زبان بی‌زبانی به شهروندان و رهگذران بدهد. اما با این نماد جدید انگار میدان انقلاب لخت است.‌»

میدان انقلاب در گذر زمان
1340
میدان 24اسفند، مجسمه یا انقلاب؟
میدان انقلاب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به میدان 24 اسفند شهرت داشت اما گفت‌وگو با قدیمی‌های این محدوده ما را به اسم‌های دیگری هم رساند. کتابفروشان محدوده میدان انقلاب را می‌توان از جمله بهترین شاهدان عینی برای تغییرات این میدان در طول سال‌ها دانست. حاج «مصطفی اروجلو» یکی از کتابفروشان قدیمی این حوالی می‌گوید: «بچه که بودیم به این میدان میدان مجسمه می‌گفتند؛ علتش هم وجود مجسمه رضا خان در وسط آن بود.» او می‌افزاید: «آنقدر که نام میدان مجسمه در زبان عامه مردم می‌چرخید 24اسفند از همان اول هم خیلی به مذاق مردم خوش نیامد. به همین دلیل هم کمتر کسی این میدان را به نام 24 اسفند سابق می‌شناسد. اما به هر حال از روزی که مردم آن مجسمه را پایین کشیدند و انقلاب اسلامی پیروز شد اسم این میدان هم شد انقلاب.»

 1386-1361
خداحافظی موقتی با نخستین نماد حجمی بعد از انقلاب اسلامی
3سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کار طراحی نخستین نماد حجمی میدان انقلاب بعد از بازگشت «ایرج اسکندری» به ایران توسط او انجام شد و «فریدون صدیقی» مجسمه‌ساز مشهور ایرانی سال1361 آن را اجرا کرد. طرح استاد اسکندری شامل تصاویری از مبارزات مردم در ایام انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) و دفاع آنان در جریان جنگ تحمیلی بود. این طرح که در ابتدا برای ساخت نقش برجسته‌ای روی دیواری صاف طراحی شده بود وقتی بنا بر تصمیم مسئولان قرار شد به‌صورت نماد حجمی اجرا شود بخش‌هایی از ویژگی‌های تصویری خود را از دست داد اما طرح باقیمانده هم به واسطه انتقال پیام انقلاب اسلامی مورد استقبال مردم قرار گرفت؛ طرحی که هم برازنده نام میدان انقلاب و هم متناسب با هویت تاریخی آن بود. این نماد تا سال 1386 که اجرای طرح مترو مسئولان شهری را مجبور به انتقال آن کرد در قلب میدان انقلاب پابرجا بود. با جابه‌جایی اجباری نماد قدیمی، زمزمه‌های ساخت نماد جدید به گوش رسید و در نهایت بعد از اعلام چند فراخوان و برگزاری چند مسابقه، قرعه انجام این کار به نام «سعید روانبخش» افتاد که از نقاشان و مجسمه‌سازان شهر بود. نماد قدیمی میدان هم بعد از مدتی دوباره در ضلع غربی میدان نصب شد.

1390
سرنوشت نافرجام دومین نماد
نمادی که روانبخش آن را طراحی کرد و ساخت شامل شش ضلعی گنبدی شکلی بود که بخشی از آن با آجرکاری و بخش دیگر با کاشیکاری زینت یافته بود. او در دفاع از طرح خود که بعد‌ها مورد انتقاد بسیاری از اهالی رسانه و سیاسیون قرار گرفت می‌گوید: «شش ضلعی‌های حاوی گل‌های نقش برجسته در این طرح یادآور شکوفه‌های انقلاب اسلامی بود اما برخی با امتداد خطوط این شش ضلعی‌ها و برداشت‌های خاص از آن باعث به حاشیه رفتن و شکست طرح شدند.» با جمع‌آوری این نماد از وسط میدان، دوباره بنرهای رنگارنگ مانند نقاب دورتادور چهره میدان انقلاب کشیده شد تا قصه چشم‌انتظاری شهروندان برای نصب المان جدید در وسط میدان دوباره از سر گرفته شود.

1393
دوباره فراخوان و گرهی که کورتر شد
بعد از این قصه بود که سازمان زیباسازی شهرداری تهران تصمیم به رایزنی با مرکز هنرهای تجمسی حوزه هنری برای طراحی نماد میدان انقلاب گرفت؛ تصمیمی که با استقبال هنرمندان همراه شد و در نتیجه طرحی تهیه و به تصویب رسید. اما در حالی که هنرمندان حوزه هنری بعد از تصویب در انتظار اجرای طرح بودند دوباره زمزمه‌های فراخوانی جدید به گوش رسید. فراخوانی که سال 1393 اعلام شد و در نهایت 2 طرح از 2هنرمند مورد قبول واقع شد. یکی از طرح‌ها که انتظار می‌رفت به مرحله اجرا برسد طرح «روح‌الله ‌شمسی‌زاده» بود که به محض پرده‌برداری از آن مورد هجوم انتقادهای شدید هنرمندان و طراحان قرار گرفت. در نتیجه خودنمایی بنرها در میانه میدان مرکزی پایتخت و انتظار شهروندان باز هم تمدید شد.

1396
رونمایی از نماد جدید در سکوت خبری نوروز
در حالی که مسئولان شهری در پاسخ پیگیری‌های شهروندان و رسانه‌ها از نهایی شدن تکلیف نماد میدان انقلاب و پرده‌برداری از آن در دهه‌فجر سال گذشته خبر می‌دادند این وعده نیز محقق نشد. اما در کمال تعجب و در سکوت خبری تعطیلات نوروزی امسال، در روز 12فروردین تصاویر نماد جدید میدان انقلاب در فضای مجازی دست به شد. به این ‌ترتیب انتظار 10ساله تهرانی‌ها بعد از سال‌ها کش و قوس میان هنرمندان، اصحاب سیاست و رسانه و سازمان زیباسازی شهرداری تهران به پایان رسید و از چهره جدید میدان مرکزی شهر رونمایی شد.

ایرج اسکندری، طراح نخستین نماد میدان مرکزی شهر:
نماد جدید در شأن میدان انقلاب نیست!
«ایرج اسکندری» طراح نخستین نماد میدان انقلاب ضمن انتقاد از نماد جدید این میدان می‌گوید: «میدان انقلاب به نوعی بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر تهران محسوب می‌شود. علاوه بر این به دلیل‌‌‌ تردد روزانه هزاران شهروند از این میدان نباید کار طراحی و ساخت نماد آن این‌گونه پیش پا افتاده انجام می‌شد.» او از ویژگی‌ها و شرایط لازم برای طراحی المان‌های میدان‌های تاریخی شهرها می‌گوید: «میدان‌هایی که جزئی از هویت، تاریخ و فرهنگ یک شهر هستند باید با نمادی که در بر می‌گیرند بتوانند پیامی را هم به مردم منتقل کنند.» به اعتقاد اسکندری گرچه تعیین یک نام مناسب برای میدان می‌تواند بخشی از هویت آن را تعیین کند اما اگر مردم نتوانند با نام و نماد آن میدان رابطه برقرار کنند نمی‌توانند هویت آن را بپذیرند. او می‌افزاید: «این نماد هیچ سنخیتی با ویژگی‌هایی که طی این سال‌ها سازمان زیباسازی شهرداری تهران در فراخوان‌ها اعلام می‌کرد، ندارد و به هیچ‌وجه درخور شأن میدان انقلاب نیست.» به اعتقاد استاد هنرهای تجسمی طرحی که برای نماد میدان انقلاب انتخاب می‌شود باید بتواند توانایی پاسخگویی یک تاریخ را داشته باشد. چون این میدان حکم تاریخ شهر تهران را دارد و برای شهروندان قدیمی آن بسیار با اهمیت است. اسکندری از ضرورت توجه طراحان و مجریان نماد میدان انقلاب به زیبایی آن تأکید می‌کند و می‌افزاید: «همه مدعی هستند میدان انقلاب مرکز فرهنگی شهر تهران است. مگر نه آنکه این مرکز فرهنگی باید از یک هویت و اصالت برخوردار باشد و نماد آن این ویژگی را به رخ بکشد؟‌» او از بی‌توجهی به باورها و اعتقادات مردم نسبت به میدان انقلاب و نگاه نسل جوان به این میدان به‌عنوان بخشی از هویت انقلاب اسلامی می‌گوید و می‌افزاید: «همه انتظار داشتند بعد از گذشت سالیان دراز از نمادی درخور شأن میدان انقلاب پرده‌برداری شود؛ ‌کاری که متأسفانه در سایه برخی بی‌توجهی‌ها محقق نشد. میدان انقلاب باید روایتگر قصه انقلاب اسلامی برای نسلی باشد که امروز این میدان به مرکز اصلی رفت و آمدشان تبدیل شده است. نسلی که انقلاب را در روایت‌ها شنیده و تصویر عینی از آن ندارد. یک نماد گویا و مشخص در این میدان می‌توانست هر روز راوی قصه انقلاب برای این نسل باشد اما...»